Moeten we aandacht besteden in de media aan complotdenkers en andere gekkies?

Voor 1: nieuwsgierigheid
Er isbest wat te zeggen voor het in ieder geval gaan praten met mensen die er een wat andere interpretatie van de werkelijkheid op nahouden. Je kan immers niet iedereen die een beetje anders denkt onder het tapijt vegen en bovendien wil je als journalistiek ook weten hoe massamoordenaars en andere mensen die louter ellende brengen, denken? Toch? Hallo?

Onze gast in de podcast, Menno van den Bos, gelooft niet in negeren. Hij zei eerder in Medialogica: ‘Het kan soms ook heel gezond zijn om zaken in de openbaarheid te trekken, omdat het juist dan minder snel groeit dan ondergronds. Als je ervan wegkijkt, laat je het maar een beetje woekeren. Niet berichten over misstanden of zorgelijke ontwikkelingen is ook geen optie. Ik heb nog geen onderzoek of bewijs gezien dat mainstream journalistiek echt zorgt voor meer geloof in complottheorieën.’ Dat betekent overigens wel dat je een weerwoord moet regelen. ‘Maar ook dan moet je iemand niet laten leeglopen, maar een weerwoord geven. Zorg dat je tevoren weet wat voor dingen hij waarschijnlijk gaat zeggen. En zorg dat je de tegenbewijzen paraat hebt.’

Voor 2: zoeken naar een verklaring voor het onverklaarbare
Vage theorieën onderzoeken en beschrijven in de media heeft nog wel een andere functie; namelijk het leven verklaren net zoals sprookjes dat ooit deden. Of wat te denken van de Bijbel waarin een man met overduidelijk leidinggevende kwaliteiten van wat vissen en broden een heel volk te eten geeft en ook nog losjes over het water flaneert, gewoon omdat het kan. Sociaal-psycholoog Jan-Willem van Prooijen in Kijk: ‘Vroeger was de kans dat iemand door een vijandige stam om het leven kwam een stuk groter. Het was dan handig om onbekende groepen niet zomaar te vertrouwen, want daardoor gingen je overlevingskansen omhoog.’ Nu leven de meeste mensen niet meer in stamverband, zo legt hij uit, maar we zoeken nog altijd naar patronen om ons heen om iets onverklaarbaars te kunnen verklaren. ‘Onze maatschappij is in korte tijd heel snel veranderd. Maar ons brein is eigenlijk nog steeds toegespitst op die oeromgeving van duizenden jaren geleden. Dat wordt ook wel de evolutionaire mismatch genoemd. Daardoor maken we soms keuzes die toen misschien heel nuttig waren, maar die ons nu vooral tegenwerken. Nu zorgt het er bijvoorbeeld voor dat we wetenschappers wantrouwen, vaccins weigeren of niet in klimaatverandering geloven.’

Tegen 1: je gelooft niets meer
Maar ja, in de jaren 90 luisterde ik altijd veel naar Robert Jensen, destijds een redelijk normaal denkende deejay met een enorme grote waffel. Dat laatste sprak me aan als begin twintiger met lichte roepingsdwang en dus moest ik altijd hard lachen om hem. Toen hij ergens een jaar of zes geleden weer begon met een podcast had dat als mediafenomeen mijn interesse en ik ging luisteren. Je merkt dan hoe je heel snel in zijn waarheden wordt gezogen en - als je dat zelf niet doorhebt en wat normale dingen erbij gaat lezen (zoals ik deed) - dan kan je snel meegaan. Ik wil maar zeggen: natuurlijk is het goed om kritisch te denken, maar als je veel media tot je neemt waarin er vrij wordt omgesprongen met de feiten dan kan je wel eens blijven hangen in die waarheden. Hebben jullie wel eens gekeken naar Ongehoord Nederland? Daar hebben ze altijd hele vage niche-wetenschappers gevonden die de meest krankzinnige dingen denken. Maar ja, ze zitten daar wel achter een desk en maken onderdeel uit van de NPO dus veel mensen denken ongetwijfeld: er zal wel iets inzitten. 

Tegen 2: er komt ellende van
Toen Trump-aanhangers het Capitool bestormden, vormde een complottheorie over de verkiezingsuitslag daarvan een voorname aanleiding. De verkiezingen waren immers verloren voor Trump ten koste van Biden, maar dat zou allemaal een complot zijn van links. Je kan ook vriendschappen verliezen doordat mensen helemaal in de complotten duiken. In mijn oude vriendengroep is er iemand tijdens Corona helemaal in opgegaan en we hebben hem eigenlijk nooit meer gezien sinds vandaag. Prima gast altijd geweest, niks mis mee. Ik ken voorbeelden van familieleden die onderling bijna geen contact hebben door verschillend te denken over Corona.

Conclusie
Natuurlijk is het goed om alternatieve waarheden te onderzoeken en aandacht te geven in de media. Helemaal als je daar kritische vragen over stelt. Maar – eerlijk - wat brengt die ellende ons eigenlijk? Dan weten we dat er mensen zijn die geloven dat een groep prominenten in de jaren 80 kinderen in Bodegraven heeft vermoord of dat samenwerkende overheden de boel willen overnemen nadat ze ons vermoorden met een vaccin. Wat als we daarover lezen? Uiteraard heeft het een functie, namelijk de wetenschap dat er ook gekken rondlopen en dat is ergens wel geruststellend, maar echt verder komen we daar toch niet mee? Geef mij maar verhalen over mensen die het verschil maken op het gebied van onderwijs, cultuur, ondernemerschap en sport… mensen die er echt iets leuks van maken. Ik zou dus zeggen: besteed er aandacht aan in de media, maar ik ga even wat anders doen.